4-10 Ekim Dünya Uzay Haftası (World Space Week)

Dans Günü, Kaynanalar Günü, Makarna Haftası olur da, Dünya Uzay Haftası (World Space Week) olmaz mı? Normal olarak olur. Türkiye ve Dünya çapında bizim bildiklerimizin yanı sıra, her sene kutlanan ve bilmediğimiz birçok hususi gün ve hafta var.

Hatta, Anadolu Ajansı’nın derlediği bilgilere nazaran, Türkiye’de senenin 365 gününden 125‘inden fazlasında hususi gün kutlaması yapılırken, 50’ye yakınında da muayyen hafta kutlaması yapılıyor, bir ihtimal bilenleriniz vardır. Hem Türkiye’de bununla birlikte Dünya’da meydana getirilen bu kutlamalardan biri de, her sene 4-10 Ekim tarihleri içinde kutlanan Dünya Uzay Haftası.

4-10 Ekim tarihleri içinde kutlanan Dünya Uzay Haftası, 1999 senesinde Birleşmiş Milletler tarafınca kabul edilmiştir. Bu tarihler iki mühim vakaya işaret eder; Birincisi, nesnelerin, canlıların, insanların yapacağı feza yolculuklarına yeşil fer yakan Sputnik-1 uydusunun uzaya gönderilmesidir.

4 ekim 1957 tarihinde Sovyetler Donanması tarafınca Kazakistan’da bulunan Baykonur Uzay Üssü’nden R-7 roketi ile uzaya gönderilen Sputnik-1, 23 gün sonrasında atmosfere girerek yanmıştır. Esasen 1940’lı yıllardan sonrasında Sovyetler Donanması ve ABD öncülüğünde süregelen soğuk harp devam etmektedir ki, Sputnik-1’in uzaya gönderilmesinden sonrasında bu soğuk harp yerini feza yarışına bırakmaya adım atar.

Sputnik-1’i gönderen Sovyetler Donanması, artık içerisinde bir canlı taşıyan ikinci uydusu Sputnik-2‘yi uzaya yollayacaktır. Sovyetler donanması, öncesinde meyve sinekleri, yosun benzer biçimde canlılıarı uzaya göndermek için denemede olmasına karşın bakımı ve eğitimi basit, maliyeti azca olmasından ötürü bir köpeğin uzaya gitmesine karar vermiştir.

Ve Sputnik-2 ile uzaya giden köpek, bir sokak köpeği olan Laika olacaktır. Sputnik-2’de Laika’nın geri dönüş mekanizması bulunmadığından ve Laika’nın kararlı olarak öleceği bilindiğinden, bu vaka kamuoyunda bilhassa batı medyasında sert tepkilere sebep olmuştur. Ve nihayet,  3 kasım 1957’de içerisinde Laika’nın bulunmuş olduğu Sputnik-2 Dünya’nın yörügesine oturtulmuştur.

Resmi açıklamalara göra Laika’nın kalkıştan yedi gün sonrasında öldüğü söylense de, Sputnik-2 misyonunda çalışan bir bilim insanı, Laika’nın aslen kalkıştan bir saat sonrasında kapsülün ısınmasından ötürü öldüğünü açıklamıştır. ‘Dünya’nın yörüngesine oturan ilk hayvan’ ünvanı dünyasına mal olan Laika’nın, Sputnik-2 yolculuğu ile, artık uzayda bir insanoğlunun yaşayabileceği ve yer çekimsiz ortama adapte olabileceği kanıtlanmıştır. Bu sıralarda ABD da ilk uydusu olan Explorer’ı fırlatmıştır.

Uydularını ve bir canlıyı uzaya gönderen SSCB cesaret kazanmış ve Sputnik-2 nin gönderilmesinden 3.5 sene sonrasında 12 Nisan 1961’de Yuri Gagarin’i uzaya göndermiştir. ‘Dünya’nın yörüngesine oturan ilk insan’ ünvanını alan Yuri Gagarin, yörüngede 108 dakika tur attıktan sonrasında sağ salim dünyaya dönmüştür. Acı reel şu ki, aslen bir harp pilotu olan Yuri Gagarin, Dünya’ya döndükten 7 sene sonrasında 34 yaşlarında bir uçuş eğitimi esnasında uçağının düşmesiyle yaşamını yitirmiştir.

Yuri Gagarin’in uzaya çıkmasından ortalama bir Ay sonrasında Amerikalı’lar 5 mayıs 1961’de Freedom-7 kapsülüyle Alan Shepard’ı uzaya göndermiştir. Böylece Alan Shepard uzaya çıkan ikinci insan ve ilk Amerikalı olmuştur. Bununla beraber Apollo-14 ile Ay’a iniş icra eden beşinci kişidir.

Alan Shepard’ın bulunmuş olduğu feza aracı tam olarak Dünya’nın yörüngesine oturamasa da, 187 km yükseklikten 15 dk’lık bir mahrek altı uçuşu yapmıştır. Bu uçuş ABD’ nın feza programına devam etmesi, Gemini ve Apollo projelerini başlatabilmesi açısından oldukca ehemmiyet arz etmiştir ki hakkaten de ABD, 16 temmuz 1969 senesinde Apollo-11 ile Neil Armstrong’u  Ay’a göndermiştir. Neil Armstrong’un ‘Ay’a ayak basan ilk insan’ olarak tarihe geçmesiyle beraber feza yarışının aslolan galibi de belli olmuştur.

SSCB’nin ve ABD’nın kendi feza istasyonlarını kurma süreciyle geçindiren feza yarışı sürecinde, devletlerin feza çalışmalarında internasyonal alınan ortak kararlara nazaran hareket edebileceği ve uzlaşmaya doğru sürükleneceği bir antak kalma imzalanmıştır. İşte o da, Dünya Uzay Haftası’nın ikinci tarihini yayınlayan 10 Ekim 1967’dir. 10 Ekim 1967’de Dış Uzay Anlaşması (Ay ve Gök Cisimleri Dahil Uzayın Keşfi ve Kullanması için Devletlerin Faaliyetlerini Düzenleyen İlkeler Antlaşması)  imzalanmış, Türkiye ile beraber 102 ülke tarafınca onaylanmıştır. Anlaşmaya ilişik başlıca ilkeler şöyledir:

⦁ Dış Uzayın keşfi ve kullanması bütün ülkelerin yararı ve çıkarları gözetilerek yürütülür.
⦁ Dış Uzayın keşfi ve kullanması hususunda bütün ülkeler özgürdür.
⦁ Dış Uzay bakımından hakimiyet, işgal ve benzer iddialarda bulunulamaz.
⦁ Devletler hem yörüngeye bununla birlikte dış uzaydaki gök cisimlerine yahut istasyonlarına; nükleer tabanca veya öteki kitle imha silahları yerleştiremez.
⦁ Dünya’nın uydusu Ay ve öteki gök cisimleri yalnızca barışçı amaçlarla kullanılabilir.
⦁ Devletler, milli feza çalışmalarından ve bu faaliyetler sırasında verdikleri zararlardan ötürü sorumludurlar.

4 Ekim 1957’ de Sputnik-1’in gönderilmesi, 10 Ekim 1967’de Dış Uzay Anlaşması’nın imzalanması vakaları dolayısıyla biri olan Dünya Uzay Haftası kutlamalarında ülkeler muhtelif etkinlikler gerçekleştirir. Fotoğraf, şiir, kompozisyon yarışmaları, planetaryum gösterileri, gözlemler ve seminerler yapılarak,  insanları feza seyahatlerinin başlangıcı ve önemi hikayesinde bilinçlendirmek, ufaklıklara astronomi ve feza bilimi hakkındaki farkındalık sağlamak, feza emekleri için teşvikte bulunmak hedef alınır.

Türkiye’de de yer yer bu etkinliklerle bilikte kutlamalar gerçekleştirilir. Hatta, 2007 yılı Dünya Uzay Haftası’nda BM tarafınca gösterilen bildirgede, yaptırılan etkinlikler kapsamında en çok faaliyet organize eden Türksat A.Ş ikinci seçilmiştir. Türkiye dahil birçok ülkenin üyeliğinin bulunmuş olduğu Dünya Uzay Haftası Platformu bu mevzuda informasyon  verir ve yönlendirme yapar. Dünya’nın dört bir yanından,  Dünya Uzay Haftası kapsamında faaliyet meydana getirecek olan kuruluş ve kuruluşlar yapacakları tebrik etkinliklerini içerikleriyle beraber platforma kayıt ederler.

Üstteki Dünya haritasında, Dünya Uzay Haftası Platformu’nun internet sayfasına Dünya Uzay Haftası kutlamaları için ülkelerin bıraktıkları faaliyet konumları yer almıştır. 2022 yılı için Türkiye ve Dünya’da geçerli olan haritayı, konumlarıyla bu linkten inceleyebilirsiniz; https://www.worldspaceweek.org/events/event-map/

Her sene tebrik bazında ortak bir tema belirlenir. Örnek olarak; 2007 yılı Dünya Uzay Haftası kutlamalarının teması “Uzay’da 50’nci Sene“, 2019 yılı teması; “Tümüyle Yeni Dünya” olarak belirlenmişti. 2021 yılı için belirlenen tema; “Women in Space” kısaca “Uzayda Hanımefendi” idi. 2022 yılının teması ise “Uzay ve Sürdürülebilirlik” olarak belirlenmiş durumda.

Yeni dünyalarla ve bu yeni dünyalarda keşfedilebilecek medeniyetlerle sav zamanda yolumuzun kesişmesi dilekleriyle… Dünya Uzay Haftanız mübarek olsun…